Rodzaje zabytków

Zabytki w powiatach

Polecamy

Opis zabytku

Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie



Zamek kapitulny komornictwa olsztyńskiego, zbudowany przez warmińską kapitułę katedralną. Najstarsza budowla Olsztyna. Obecnie siedziba Muzeum Warmii i Mazur.



Historia

Zamek wznoszono jeszcze przed samą lokacją miasta mniej więcej od 1348 r. Najpierw wzniesione zostało skrzydło północne, ukończone w końcu XIV w., południowe z 30-metrową wieżą ukończono w poł. XV w. Pierwotnie oba ustawione równolegle skrzydła, łączyły mury kurtynowe zamykające czworoboczny dziedziniec. Barokowe skrzydło zastąpiło w XVIII w. wschodni mur i gotycką wieżę bramną. Dookoła zamku przebiegała fosa zaopatrzona w wodę z przepływającej od strony zachodniej Łynę. Zamek był w latach 1397-1772 siedzibą kanonika-administratora dóbr kapitulnych. Początkowo położony na terenie państwa krzyżackiego został dwukrotnie zajęty przez polskie oddziały w wojnach z 1410 i 1414 r. W wojnie trzynastoletniej kapituła stanęła po stronie Związku Pruskiego. Krzyżacy próbowali nakłonić kanoników do powrotu pod zwierzchność Zakonu. Kanonicy oszukani przez Krzyżaków, którzy okłamali ich informując o zagrożeniu zbliżającym się do Olsztyna, zdecydowali się wpuścić w grudniu 1455 r. zaciężne oddziały. Kanonicy zostali uwięzieni następnie wygonieni z zamku. Zamek wrócił w ręce kapituły w 1461 r. Podczas „wojny księżej” na zamku przebywał wielki mistrz krzyżacki Martin von Truchsess. Stanowisko administratora zajmowało w Olsztynie 73 kanoników, w tym przyszli biskupi warmińscy Henryk Vogelsang i Tiedemann Giese. W latach 1516-19 i 1520-21 administratorem był Mikołaj Kopernik, organizując w styczniu 1521 r. jego obronę w trakcie kolejnej wojny z Zakonem Krzyżackim. Kanonicy na stałe rezydowali w Olsztynie do 1685 r., później administrator zjeżdżał czterokrotnie w roku na olsztyński zamek, celem załatwienia wszystkich spraw. W 1580 r. biskup Marcin Kromer konsekrował, wybudowana w skrzydle południowym Kaplicę Św. Anny. Wschodnie otynkowane skrzydło tzw. pałacowe wzniesione zostało w latach 1756-58. Po I rozbiorze Polski w 1772 r. zamek przekazany został w użytkowanie nowopowstałej gminie ewangelickiej, która w jego wnętrzu urządziła kaplicę i szkołę wyznaniową. Król Fryderyk Wilhelm IV zgodził się nawet na przekształcenie reprezentacyjnego skrzydła na kościół, do czego szczęśliwie nie doszło. Fosę osuszono w XIX w., zlikwidowano most od strony miasta zastępując go groblą, usypaną w 1845 r. wykorzystując do tego celu wybraną ziemię z międzymurza zamkowego. Generalny remont i regotyzacja pod kierownictwem pruskiego ministra ochrony zabytków Ferdynanda von Quasta warownia przeszła w latach 1865-71. Rok później powstał projekt wzniesienia czwartego skrzydła na siedzibę sądu i podwyższenie barokowego o jedno piętro. Ten projekt również nie został zrealizowany. W trakcie ostatniej przebudowy w latach 1909-11, dokonanej przez Eugena Kohtego z Hanoweru, od zewnątrz do gotyckiego skrzydła północnego dobudowano jednokondygnacyjny łącznik przeznaczony na mieszkanie prezydenta rejencji a na dziedzińcu wybudowano pseudogotycką klatkę schodową z wejściem w okrągłej wieżyczce, nakrytej stożkowym dachem. W salach reprezentacyjnych obniżono poziom podłóg o 1, 2 m, likwidując bezpowrotnie gotyckie sklepienia w piwnicach. We wnętrzach zamkowych zorganizowano w 1921 r. Muzeum Regionalne prezentujące w założeniu wystawy etnograficzne, faktycznie zaś sławiące zwycięstwo plebiscytowe Niemiec w 1920 r. Po II wojnie światowej gospodarzem zamku jest Muzeum Warmii i Mazur. Stałą wystawą jest „Mikołaj Kopernik, mieszkaniec olsztyńskiego zamku”. Na dziedzińcu zamkowym od 1974 r. na początku lipca odbywają się Spotkania Zamkowe „Śpiewajmy Poezję”. W końcu 2009 r. wyremontowano zamkowe piwnice oraz wschodni szczyt skrzydła południowego, przywrócono kolorowe dekoracje blend z gotyckimi wzorami.



Opis architektoniczny

Olsztyński zamek kapitulny jest budowlą trzyskrzydłową, dziedziniec domyka od zachodu średniowieczny mur gotycki. Najstarsze reprezentacyjne skrzydło północne czterokondygnacyjne z dwukondygnacyjnymi piwnicami. W przyziemiu skrzydła znajduje się zamkowa biblioteka. I piętro z krużgankiem pełniło główną funkcję. W trzech komnatach mieściły się: od zachodu prywatna komnata kanonika-administratora, w środku jego refektarz i od strony wschodniej kaplica. Dwie pierwsze sale nakrywają sklepienia kryształowe, kaplica posiada sklepienia gwiaździste. Krużganek z ostrołukowymi arkadami wychodzącymi na dziedziniec. Na ścianie krużganka częściowo zachowana tablica astronomiczna, wykonana w 1517 r. przez samego Mikołaja Kopernika do wyznaczenia momentu równonocy wiosennej. Od strony międzymurza do linii muru przywieszony jest prywatny gotycki wykusz ustępowy administratorów, do którego wejście prowadziło z mieszkania administratora. Dwie górne kondygnacje północnego skrzydła służyły jako magazyny. Skrzydło południowe, pięciokondygnacyjne o przeznaczeniu spichlerzowo-obronnym. Od zewnątrz pod dachem zachowały się gotyckie drewniane hurdycje. Wschodnią część skrzydła wypełnia sieciowo przesklepiona sala, dawna dwuprzęsłowa kaplica Św. Anny, wzniesiona w latach 1530-31 a konsekrowana przez biskupa Marcina Kromera w 1580 r. Od zachodu do skrzydła przylega okrągła wieża o podstawie prostokątnej, zwieńczona w 1926 r. stożkowym hełmem. Na zewnętrznej elewacji wieży od zachodu wystają dwie kamienne konsolki, podtrzymujące niegdyś ustęp wartowników. Późnobarokowe wschodnie skrzydło zamku, piętrowe z wysoką suteryną wzniesione zostało na miejscu pierwotnego muru kurtynowego i gotyckiej wieży bramnej, z której zachowała się dolna część przedbramia z ostrołukowym, kamiennym portalem prowadzącym na dziedziniec oraz fragmenty blend ponad wjazdem. W północno-wschodnim narożniku zamku XX-wieczny łącznik zharmonizowany wyglądem ze skrzydłem barokowym.Z założenia obronnego od strony Łyny zachował się mur zewnętrzny z półokrągłą basztą łupinową, zarysem narożnej baszty prostokątnej oraz prostokątnym budynkiem wartowni, przy kamiennym moście przerzuconym nad Łyną. Od strony miasta, w fosie resztki cylindrycznej baszty. Od południa na międzymurzu stoi XVII-wieczny budynek załogi zamkowej, przekształcony w XIX w. na skład soli stąd jego nazwa magazyn solny, mimo iż służył temu celowi ledwie przez 20 lat. Grobla dzieli fosę na dwie części, południową zajmuje Amfiteatr im. Czesława Niemena. Przy wejściu na groblę od strony miasta z prawej strony pomnik Ławeczka z Kopernikiem z 2003 r., autorstwa Urszuli Szmyt. Na dziedzińcu zamku trzy pruskie posągi - „baby pruskie”, wersalski kamień graniczny z 1919 r. z granicy polsko-niemieckiej oraz nieczynna studnia. Obok niej pień 120-letniej lipy złamanej przez wiatr w 2006 r. Ostatnim elementem wyposażenia jest kamienna rzeźba „Układ Słoneczny” z 1973 r., belgijskiego artysty Jeana-Marie Becheta, usytuowana na międzymurzu, nieopodal wieży.



Ciekawostki

- tablica astronomiczna na olsztyńskim zamku jest jedynym na całym świecie zachowanym instrumentem astronomicznym wykonanym i używanym przez Mikołaja Kopernika. Czerwone farby do wykresów Kopernik sprowadził z Włoch i są wykreślone jego ręką, czarne linie domalowano kilkadziesiąt lat po śmierci Kopernika, próbując przerobić tablicę na zegar słoneczny. Tablica nosi ślady ubytków wynikłe z przebudów, jakim w ciągu wieków ulegał krużganek. Co pięć dni pomiędzy styczniem a kwietniem 1517 r. astronom zaznaczał ślad drogi Słońca, w ciągu dnia, określając moment równonocy wiosennej na 21 marca. Badania Kopernika posłużyły do reformy kalendarza w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII – wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego.

- na olsztyńskim zamku Mikołaj Kopernik napisał w dniu 16 listopada 1520 r. słynny list kapituły warmińskiej do Zygmunta Starego, z prośbą o wsparcie w poprawie obronności zamku i miasta. List nie dotarł do adresata, Krzyżacy zdołali przechwycić tę korespondencję.

- zamek dobrze konserwuje drewno, w północnym skrzydle zachowane są gotyckie belki stropowe z 1370 i 1373 r. W skrzydle południowym belki stropów i hurdycji wykonane zostały z drewna ściętego w latach 1425-29. Zdolności obronne hurdycji nigdy nie zostały wypróbowane, nigdy zamku nie szturmowano, obecnie na nich lęgną się ptaki – tracze nurogęsi.

- w czerwcu 2006 r. wichura złamała 120-letnią lipę, rosnącą na dziedzińcu zamkowym, nieodłączny element scenerii spotkań „Śpiewajmy poezję”.

Informacje praktyczne

- muzeum otwarte w godz. 9.00-17.00 (poza sezonem 10.00-16.00), od maja do września wejście na wieżę.

- ceny biletów 9/7 zł, tylko dziedziniec + wieża 3 zł

- bezpłatny parking dla autokarów 100 m. przy ul. Nowowiejskiego

- bezpłatne wc w muzeum

- kawiarenka i sklepik pamiątkarski na dziedzińcu zamkowym

- czas zwiedzania ok. 60 min + wieża 15 min








Wyświetl większą mapę







   

O nas



© Zabytki.mazury.pl 2010 - kopiowanie, przepisywanie, przetwarzanie maszynowe, elektroniczne i rozpowszechnianie w całości lub we fragmentach wszystkich tekstów, zdjęć i grafik w całym serwisie bez wiedzy i zgody ich autorów zabronione