Opis zabytku

Twierdza Boyen w Giżycku

Pierwszą twierdzę w Prusach Wschodnich – Fort Lyck, na wyspie Czarci Ostrów na Jeziorze Śniardwy – zbudowano dopiero w XVIII wieku. Wojny napoleońskie uświadomiły władzom pruskim słabość ich systemu obronnego. Postanowiono zbudować nową fortecę. Na jej lokalizację wybrano Giżycko, ze względu na strategiczne położenie miasta, które stanowi dogodne połączenie między zachodnimi a wschodnimi Mazurami. Pomysłodawcą budowy twierdzy był w 1816 roku generał von Grollmann. Jego wniosek poparł pruski minister wojny generał Hermann von Boyen. W końcu w 1841 roku zgodę na rozpoczęcie prac nad budową fortecy wyraził król pruski Fryderyk Wilhelm IV. Opracowany przez specjalną komisję szkic umocnień został przyjęty przez króla 3 marca 1842 roku. Nad dokładnym projektem budowli pracował początkowo generał Brese, a potem major Westpahl – pierwszy dyrektor budowy fortecy. Budowę rozpoczęto w grudniu 1843 roku. Uroczystość położenia kamienia węgielnego miała miejsce 4 września 1844 roku. W 1846 roku król Prus nadał twierdzy imię Hermanna von Boyena (Feste Boyen). Po drenowaniu terenu i pracach ziemnych, w 1845 roku zaczęto kopać fosę i sypać wały, natomiast w 1847 roku rozpoczęły się prace murarskie. W 1852 roku Wojskowy Urząd Skarbowy kupił od miasta zamek pokrzyżacki, gdzie zakwaterowano kadrę inżynierów. Zamek stał się również siedzibą kolejnych komendantów Twierdzy Boyen, którzy mieszkali w niej w latach 1852-1945. Zasadnicze prace budowlane zakończono w 1855 roku, jednakże twierdza jeszcze do początku XX wieku była rozbudowywana i modernizowana. W 1893 roku twierdzę włączono w system umocnień jezior mazurskich, w ramach którego na odcinku od Giżycka do Rucianego zbudowano 23 obiekty. Poszczególne elementy samej twierdzy wzmocniono w tym czasie betonem. W 1897 roku w narożniku bastionu Miecz zbudowano eksperymentalną kopułę obserwacyjną WT Neu, instalowaną potem w innych ważnych fortecach niemieckich. W 1907 roku wprowadzono w obiektach twierdzy wentylację mechaniczną i zamurowano pełniące do tego czasu tę funkcję okna. W czasie pierwszej wojny światowej forteca dwukrotnie odparła atak wojsk rosyjskich – w sierpniu 1914 roku i w lutym 1915 roku. Po 1925 roku funkcję obrony przesmyku przejął Giżycki Rejon Umocniony, przez co Twierdza Boyen straciła swe dotychczasowe znaczenie militarne. Na krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej sformowano Forteczną Brygadę Piechoty Lotzen, dowodzoną przez pułkownika Galla. Miała stanowić ona wzmocnienie załogi Twierdzy Boyen. Brygada ta (w składzie XIX korpusu zmotoryzowanego generała Heinza Guderiana) brała udział w ataku na umocnioną linię Narwi w czasie agresji Niemiec na Polskę w 1939 roku. W latach drugiej wojny światowej w twierdzy stacjonował oddział organizacji wywiadowczej Obce Armie Wschód (Freude Heare Ost) na czele z generałem Reinhardem Gehlenem. W styczniu 1945 roku wojska 3 Frontu Białoruskiego zaczęły okrążać rejon Giżycka i 26 stycznia Niemcy wycofali się z twierdzy bez walki. Po wojnie w twierdzy stacjonowało Wojsko Polskie, które z kolei w 1957 roku przekazało obiekt miastu. Umieszczono w fortecy m.in. magazyny zbożowe, dojrzewalnie serów i fermę drobiu, by ostatecznie w 1973 roku wpisać obiekt do rejestru zabytków. W 1993 roku zawiązało się Towarzystwo Miłośników Twierdzy Boyen, które m.in. inicjuje prace konserwatorskie.

Twierdza Boyen położona jest na przesmyku między Jeziorem Niegocin a Jeziorem Kisajno, w zachodniej części Giżycka. Jej podstawową funkcją była obrona wschodniej granicy państwa pruskiego. Kształtem forteca przypomina sześcioramienną gwiazdę z sześcioma frontami obronnymi i z obwarowaniami na trzech poziomach wysokości. Centralną część twierdzy stanowi główny dziedziniec - majdan, na którym znajdowały się m.in. spichrze, warsztaty, arsenał, szopa na pojazdy, stajnia, stacja gołębi pocztowych oraz budynek administracyjny. Majdan otoczony był wysokim wałem ziemnym, na którego grzbiecie poprowadzono drogę oraz zlokalizowano stanowiska strzeleckie dla piechoty. Całą twierdzę otaczał kamienno-ceglany mur tzw. mur Carnot’a z otworami strzeleckimi, wzniesiony w latach 1845-1855, wzdłuż którego prowadziła tzw. droga straży. Pełny obwód muru wynosił 2303 m, jego wysokość od strony fosy wynosiła 5,4 m, natomiast od strony wewnętrznej, tj. od drogi straży – 3,7m. Na sześciu narożnikach muru umieszczone są pięcioboczne bastiony, których nazwy związane są z generałem Boyenem – trzy z nich to jego imiona (Hermann, Leopold, Ludwig) , pozostałe to dewizy jego herbu – Schwert (Miecz), Recht (Prawo), Licht (Światło). Ostatni punkt oporu miał stanowić kompleks budowli powiązanych dziedzińcem zwany donżonem (śródszańcem), położony na najwyższym poziomie, w północnej części twierdzy. Twierdzę otaczała sucha fosa (pierwotnie na dziedzińcu fortu mieścił się basen portowy połączony żeglownym kanałem z Jeziorem Niegocin) o głębokości od 8 do 10 m. Za nią znajdował się rawelin (przedwał), służący do prowadzenia ostrzału. Do twierdzy prowadziły dwie drogi (od Giżycka i Kętrzyna) oraz cztery bramy: główne – od północy Giżycka, od zachodu Kętrzyńska, pomocnicze – od wschodu Prochowa i od południa Wodna. Teren zajmowany przez twierdzę wynosił 1 km2. W fortecy stacjonowało od 2 do 3 tysięcy żołnierzy. Do dziś na terenie twierdzy zachowało się około 90 budowli murowanych oraz liczne elementy i urządzenia ziemne. Przez Twierdzę Boyen prowadzą trzy trasy zwiedzania: szlak czerwony (czas przejścia około 45 minut, zawiera podstawowe informacje o historii twierdzy oraz cechach obiektów fortecznych, obejmuje kilka charakterystycznych budowli), pomarańczowy (czas przejścia około 1 godziny 40 minut, początkowo obejmuje obiekty szlaku czerwonego, a następnie najciekawsze typy budowli oraz punkty widokowe między Bramą Giżycką a Kętrzyńską) i żółty (czas przejścia około 2 godzin, początkowo pokrywa się z trasą szlaku czerwonego, a następnie pomarańczowego, prowadzi przez wszystkie zachowane typy obiektów i urządzeń twierdzy). Na trasach zwiedzania można zobaczyć: budynek koszarowy (dziś Muzeum Twierdzy Boyen, schronisko młodzieżowe, siedziba Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen), laboratorium amunicji z windą na wał, stanowisko pancernej kopuły obserwacyjnej, schron pogotowia, Bramę Giżycką, kaponierę skarpową (obiekty wszystkich trzech szlaków), ziemne stanowiska artylerii na wałach, Bramę Prochową, laboratorium artyleryjskie, dwukondygnacyjny kojec artyleryjski – skazamatowane stanowisko artyleryjskie, piekarnię, Bramę Wodną, latrynę bomboodporną, główną prochownię twierdzy, Bramę Kętrzyńską, półkaponierę rawelinową dwukondygnacyjną, magazynki prochowo-amunicyjne (obiekty szlaku pomarańczowego i żółtego), poternę wjazdową na dziedziniec donżonu, studnię, schron piechoty, kaponierę, obrotową wieżyczkę obserwacyjną, stanowisko peryskopu (obiekty szlaku żółtego). Punktem wyjścia dla wszystkich szlaków jest Brama Giżycka. Jest ona również punktem kończącym zwiedzanie dla szlaku czerwonego i żółtego. Szlak pomarańczowy kończy się przy Bramie Kętrzyńskiej, którą można wyjść na drogę z Wilkas i Kętrzyna do Giżycka.

W trakcie budowy twierdzy zużyto 16 000 000 cegieł i 33 000 beczek palonego wapna. Łączny koszt budowy wyniósł 2 000 000 talarów. W piekarni znajdowały się 2 piece, z których każdy zapewniał 320 trzykilogramowych bochenków chleba i 960 bochenków półtorakilogramowych na dobę. Stacja gołębi pocztowych mieściła około 940 ptaków. Tylko dzięki gołębiom pocztowym udało się zachować łączność z obleganą w sierpniu 1914 roku Twierdzą Boyen. Przy drodze z Twierdzy Boyen do miasta u zbiegu ulic Moniuszki i Turystycznej znajduje się cmentarz wojenny żołnierzy rosyjskich i niemieckich poległych w latach 1914-1915.

1. Godziny otwarcia: w sezonie ( czerwiec, lipiec, sierpień): 9.00 - 20.00; maj, wrzesień: 9.00 - 18.00; kwiecień, październik: 9.00 - 17.00; listopad - kwiecień: 9.00 - 15.00

2. Bilety wstępu: 6 zł normalny, 3 zł ulgowy.

3. Czas zwiedzania od 40 minut do 2 godzin.

4. Toaleta płatna.

5. Na miejscu możliwość wynajęcia przewodnika.

6. Bezpłatny parking u zbiegu ulic Turystycznej i Moniuszki.

Wyświetl większą mapę