Opis zabytku

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Michała Archanioła w Lidzbarku Warmińskim

Parafia w Lidzbarku Warmińskim istniała już zapewne w XIII wieku. W 1315 roku za proboszcza Heynemanna poświęcono kościół drewniany. Budowę murowanego kościoła rozpoczęto w połowie XIV wieku, nadając mu pierwotnie formę bezwieżowej bazyliki. Początkowo kościół w Lidzbarku Warmińskim nawiązywał kształtem do najstarszych gotyckich kościołów warmińskich: katedry Fromborskiej i kościoła farnego w Ornecie. Wieżę zachodnią, w dolnej kondygnacji murowaną, w górnej części drewnianą, z kaplicami po bokach zbudowano pod koniec XIV wieku. Kościół palił się w latach 1400, 1442 i 1497. Ten ostatni pożar poczynił największe szkody: strawił dach kościoła, sklepienie, ołtarz główny oraz ambonę. Przy odbudowie kościołowi nadano formę hali. Pożar z 1698 roku zniszczył dach i wieżę. Po zarysie na ścianie wieży po stronie wschodniej widać, że pierwotny dach był wyższy od odbudowanego po pożarze. W następnych latach odbudowywano świątynię, dodając w 1701 roku barokową wieżyczkę z najmniejszym dzwonem, tzw. sygnaturkę oraz barokowy hełm na wieży głównej. Kościół był restaurowany w XVII, XVIII i XIX wieku. W wyniku regotyzacji w 1891 roku dobudowano do korpusu kościoła neogotyckie prezbiterium w oparciu o projekt architekta diecezjalnego Arnolda Guldenpfeninga z Paderborn, w którym umieszczono witraże przedstawiające św. Wojciecha i św. Andrzeja – patronów diecezji. Następnie witraże te zostały przeniesione do kaplicy południowej przy wieży. Zbudowano również dwie kruchty: północną i południową. W 1898 roku w warsztacie Quednowa z Dobrego Miasta wykonano emporę organową, ambonę i ławki. Również w tym czasie powstały w Monachium terakotowe figury dwunastu apostołów, znajdujące się na murze przy plebani. Sześć z nich, zniszczonych przez Armię Czerwoną w 1945 roku, uzupełnił w latach 1975-1979 Lech Maik z Bartoszyc. Z otoczenia kościoła zachowała się barokowa brama o dwóch kondygnacjach z 1760 roku, a także tzw. kompanila z barokową rzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1709 roku. Nad latarnią wieńczącą bramę umieszczono chorągiewkę z herbem Biskupa Warmińskiego i datą 1761. Na wieży znajdował się dzwon żałobny. Do plebani, przebudowywanej w XVIII i XIX wieku, przylega klasycystyczna wikarówka z przełomu XVIII i XIX wieku oraz budynek Klasztoru Sióstr Zgromadzenia św. Katarzyny z około 1800 roku. Przy plebani stoi również kapliczka z rzeźbą Madonny z Dzieciątkiem z XVIII wieku. Od północnej strony kościoła stoi, oprócz wspomnianego posągu Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1709 roku, krzyż późnobarokowy z XVIII wieku. Na placu kościelnym znajduje się również neogotycka kamieniczka z końca XIX wieku.

Świątynia jest orientowana, halowa, trzynawowa, pięcioprzęsłowa. W nawie głównej występują sklepienia gwiaździste ośmiodzielne, w nawach bocznych gwiaździste dwunastodzielne. Sklepienie przedzielone jest tzw. żebrem przewodnim. Nawy oddzielają ostrołukowe arkady.Pięciokondygnacyjna wieża zwieńczona jest barokowym hełmem z latarniami. Nad hełmem znajduje się wykonana ze złoconego brązu rzeźba św. Michała Archanioła, umieszczona tam w związku oddaniem świątyni pod Jego opiekę w 1717 roku. Powyżej widoczna jest chorągiewka z herbem biskupa Teodora Potockiego – Pilawa. Wieżę zdobi tynkowany fryz z rozetami i blendami. Zegar na wieży ufundował w 1562 roku biskup Stanisław Hozjusz. Dzwony na wieży („Maria”, „Stefan”, „Teodor”) zostały ufundowane w 1957 roku. Kaplice przywieżowe, zbudowane w XV wieku, są dwuprzęsłowe i mają sklepienia poczwórnie gwiaździste. Wystrój wnętrza jest neogotycki wzbogacony ocalałymi elementami z okresu gotyku i baroku. W 1581 roku w kościele było 10 ołtarzy, w tym ołtarz Św. Anny, z którego prawdopodobnie pochodzi późnogotycka grupa św. Anny Samotrzeć (ok. 1500 rok). Ponad to z okresu gotyku zachowały się: relikwiarz Św. Idy wykonany w 1400 roku, naczynia liturgiczne, chrzcielnica z XIV wieku. Z ołtarza głównego, ufundowanego przez biskupa Szymona Rudnickiego, zachował się włoski obraz Boże Narodzenie z datą 1605. Najstarszym spośród zachowanych ołtarzy jest ołtarz św. Michała Archanioła ufundowany przez biskupa Mikołaja Szyszkowskiego w 1640 roku z obrazem z XIX wieku. Z wczesnobarokowego ołtarza głównego zachował się obraz Matki Boskiej Śnieżnej z XVII wieku. Sukienkę na ten obraz wykonał w XVIII wieku Jan Bartolomowicz – złotnik olsztyński. Z barokowego ołtarza ufundowanego przez biskupa Stanisława Adama Grabowskiego zachowały się rokokowe rzeźby aniołów z 1761 roku, prawdopodobnie z warsztatu mistrza Krzysztofa Pervangera, obecnie umieszczone w ołtarzu głównym. Przy filarach międzynawowych stoją barokowe figury czterech Ewangelistów.Obecny neogotycki drewniany polichromowany i złocony ołtarz o kształcie tryptyku pochodzi z lat 1912-1915. W kwaterach zawiera płaskorzeźbione sceny „Adoracji Dzieciątka”, „Pokłonu Mędrców” , po bokach rzeźby patronów kościoła „Św. Piotra i Pawła”, a w zwieńczeniu „Chrystusa Zmartwychwstałego”. Do cenniejszych tablic epitafijnych należy zaliczyć dwie metalowe płyty nagrobne: Hildebranda Ferbera (zm. w 1530 r.) – brata biskupa Maurycego Ferbera (gotycko-renesansowa) i Krystyny Flachsbinder (zm. w 1539 r.) – matki biskupa Jana Dantyszka (renesansowa). Pośrodku nawy głównej wisi późnorenesansowy świecznik z 1604 roku, z dwustronną pseudogotycką figurą Matki Boskiej oraz wieńcem z pałąków.Organy są neogotyckie, a ambona klasycystyczna, wykonana w 1800 roku.