Opis zabytku

Zamek krzyżacki z XIV wieku w Ełku

Ełk położony jest na dawnym szlaku komunikacyjnym, łączącym ziemie pruskie z Litwą. Pierwotnie ziemie te zamieszkiwało plemię Jaćwingów, pokonane przez Krzyżaków pod koniec XIII wieku. Krzyżacy postawili tu niewielką warownię pod koniec XIV wieku. Był on jeden z najpóźniej założonych zamków, strzegł tej części terytorium państwa krzyżackiego, które było wysunięte najbardziej na wschód. Pierwsza informacja o zamku ełckim pochodzi z 1390 roku. Na zamku rezydował prokurator, podległy komturowi w Bałdze. Zasadniczym zadaniem zamku w Ełku była ochrona zdobytego terytorium oraz prowadzenie akcji osadniczej. Zamek zbudowano w miejscu naturalnie obronnym, na wyspie w przewężeniu jeziora Ełckiego, gdzie niegdyś znajdował się gród. Prace budowlane były prowadzone m.in. w 1398 i 1408 roku. Zamek ten różnił się od innych siedzib prokuratorów przede wszystkim wielkością i wyglądem domu głównego, który nawiązuje do obronnej wieży mieszkalnej, tzw. donżonu. Wynika to być może z faktu wykorzystania przez budowniczych pozostałości wcześniejszych umocnień lub też zamek początkowo stanowił siedzibę komornika, a dopiero potem prokuratora, który po raz pierwszy w tym miejscu pojawia się w źródłach w 1415 roku. Osada przyzamkowa, zamieszkana głównie przez kolonistów z Mazowsza, powstała na wschodnim brzegu jeziora. Prawa miejskie otrzymała ona w 1435 roku od wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa. W 1454 roku, w czasie wojny trzynastoletniej, zamek został spalony. Odbudowano go dopiero około 1497 roku, dostawiając do wieży mieszkalnej wieżę schodową, które ułatwiła dostęp do niej. Na początku XVI wieku na zamku funkcjonowała kaplica, kuchnia, browar, piekarnia, zbrojownia i prochownia, zaś na przedzamczu młyn i folwark. Po roku 1520 zamkowe przyziemie przesklepiono krzyżowo. Po sekularyzacji Prus w 1525 roku na zamku rezydował urzędnik książęcy. Wiek XVI był okresem wielkiego rozkwitu miasta. W Ełku powołano m.in. gimnazjum, które przygotowywało do studiów w Królewcu. Wojny szwedzkie w XVII wieku zahamowały rozwój miasta. W 1656 roku Ełk został splądrowany i spalony przez wojska polskie pod wodzą hetmana litewskiego Wincentego Gosiewskiego. Wkrótce w mieście pojawiła się zaraza, w 1688 strawił je pożar. Na panoramie Ełku z 1684 roku na ufortyfikowanej wyspie znajduje się co najmniej pięć budynków w obrębie murów obronnych. Wówczas na zamku mieli swoją siedzibę książęcy starostowie. Zamek przebudowywano w XVII i XVIII wieku. Prowadziły do niego dwie bramy (najprawdopodobniej od wschodu i zachodu). Postawiono też kolejne skrzydło. W związku z tym, że do połowy XIX wieku w mieście nie było kościoła, na zamku dwa razy do roku odprawiano protestanckie nabożeństwa. W XVIII wieku rozbudowano również przedzamcze, na którym znajdowały się spichlerze, stodoły i gorzelnia. Pod koniec XVIII wieku dużą część zamku rozebrano na materiały budowlane. Pod koniec XIX wieku wyspę połączono z lądem: od zachodu – groblą, od wschodu (od strony miasta) – murowanym mostem. W 1888 roku pozostałości po zamku wykorzystano do budowy więzienia. Funkcje więzienne pełnił zamek w Ełku również po drugiej wojnie światowej, aż do 1970 roku.Obecnie zamek jest w bardzo złej kondycji technicznej. Władze samorządowe Ełku ogłosiły przetarg na kupno zamku, z nadzieją, że wkrótce odzyska on swój dawny blask i stanie się wizytówką miasta.

Główny budynek, ulokowany po południowej stronie wyspy, jest podpiwniczony i założony na planie prostokąta. Była to kamienno-ceglana budowla, posiadająca trzy lub cztery kondygnacje. Prawdopodobnie na każdym piętrze znajdowały się po dwa pomieszczenia, do których można było się dostać z zewnątrz z drewnianego krużganka bądź drewnianej klatki schodowej. Wszystkie kondygnacje posiadały drewniane stropy. Całe założenie otaczał mur obronny. Zamek miał również przedzamcze, położone po jego zachodniej stronie na części wyspy, oddzielonej fosą. Z przedzamcza można było przez drewniany most dostać się na zachodni brzeg jeziora. Od wschodu wsypa miała połączenie z brzegiem również poprzez drewniany most, w części zwodzony.

Podobno zamek połączony był z miastem podziemnym tunelem, poprowadzonym pod dnem jeziora do pobliskiego kościoła. Według legendy w czasie potopu szwedzkiego ludność miasta przedostała się podziemnym tunelem na zamek, gdzie znalazła schronienie.

Zamek w Ełku jako ważna w przestrzeni miejskiej budowla występuje w książce pt. „Muzeum Ziemi Ojczystej”, autorstwa urodzonego w Ełku w 1926 roku pisarza niemieckiego – Siegfrieda Lenza.W swoich murach zamek gościł cara Aleksandra I oraz marszałka napoleońskiego Neya.

Zamek nie jest dostępny dla zwiedzających. Można go obejrzeć jedynie z zewnątrz.