Opis zabytku

Bazylika p.w. Św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim

Nowe Miasto Lubawskie należało początkowo do diecezji pomezańskiej, zwierzchność biskupów chełmińskich wzmiankowana jest w źródłach od 1527 r. Oficjalnie przynależność potwierdzona bullą papieską z 1601 r. Pierwszym znanym proboszczem był wymieniony w 1490 r. w źródłach Bernard Gram. W średniowieczu do parafii należały Bratian, Kamionka i Marzęcice oraz kaplica w Łąkach. W zakrystii kościoła działała szkoła parafialna. U schyłku XVI w., na krótko kościół przejęli protestanci. Gruntowna renowacja kościoła dzięki staraniom proboszcza Jana Ewertowskiego w końcu XVII w., z tego okresu pochodzi większość wyposażenia kościelnego. W 1882 r. po pożarze klasztoru w Łąkach miejsce pielgrzymowania przeniesiono do nowomiejskiej fary, przenosząc tam otaczaną kultem figurkę Matki Boskiej Łąkowskiej. Od 19 stycznia 1920 r. Nowe Miasto Lubawskie należy do Polski, do 1937 r. pod nazwą Nowe Miasto n/Drwęcą. 21 października 1971 r. kościół został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej przez papieża Pawła VI. Po reformie administracji kościelnej w 1992 r., kościół farny jest najważniejszą świątynią dekanatu nowomiejskiego w diecezji toruńskiej, która wchodzi w skład metropolii gdańskiej.

Plan kościoła wzorowany na kościele Św. Jakuba w Toruniu. Najstarszą częścią kościoła jest dwuprzęsłowe prezbiterium, zbudowane około 1330 r., rozbudowane o trójboczne zamknięcie w wieku XV. Wznoszenie naw rozpoczęto w połowie XIV w. Od południa do prezbiterium i od wschodu do nawy południowej przylega Kaplica Działyńskich. Do nawy tej do trzeciego przęsła dostawiona jest kruchta. Od północy do prezbiterium przylegają zakrystia i składzik. Trójnawowy, orientowany kościół typu bazylikowego, z wydzielonym prezbiterium. Sklepienia w nawie głównej gwiaździste, nawach bocznych krzyżowe, w prezbiterium pozorne kolebkowe, wykonane na drewnianym stropie. Wejście do świątyni w podwyższonej w 1460 r. 40-metrowej wieży, usytuowanej od zachodu. Wysokość nawy głównej 17, 7 m naw bocznych 7, 7 m.

W prezbiterium trójkondygnacyjny, późnorenesansowy ołtarz główny z 1627 r., wyrzeźbiony przez Ditlofa Siversa z Lubawy z cudowną figurką Matki Boskiej Łąkowskiej przeniesionej w 1882 r. ze spalonego klasztoru w Łąkach Bratiańskach. Gotycka figurka Maryi z Dzieciątkiem na ręce w barokowej sukience. Figurę przesłania ruchomy obraz Maryi z Dzieciątkiem wyciągającym ręce po krzyż trzymany przez aniołów, który do momentu przeniesienia cudownej figurki wypełniał retabulum ołtarza. Obok ołtarza drewniane epitafium z 1740 r. proboszcza ks. Ewertowskiego, najwybitniejszego proboszcza nowomiejskiej fary, któremu zawdzięczamy dzisiejszy wygląd świątyni. Dekorację malarską prezbiterium stanowią naścienne malowidła Apostołów, Ojców i Doktorów Kościoła, Ewangelistów, Matki Bożej oraz alegorii Sprawiedliwości. Na drewnianym sklepieniu prezbiterium ŚŚ. Tomasz, Wawrzyniec i Jan Chrzciciel, aniołowie z Arma Christi oraz sceny Zwiastowanie, Przemienienie Pańskie, Ostatnia Wieczerza, Pojmanie Jezusa, Biczowanie i Cierniem Koronowanie. W łuku tęczowym, efektowna kompozycja w kształcie łuku triumfalnego wykonana w latach 1712-13. Dekoracją figuralną jest Grupa Ukrzyżowania z obejmującą ciało Chrystusa Św. Marią Magdaleną, Matką Boską, Św. Janem i aniołami. Na wolutach duży napis „Miłość ku tobie człeku głowami zraniła, miłość bok, ręce, nogi okrutnie przebiła”. Pod spodem mniejszy głosi „Obróciwszy na oyca już zmarłego oczy, a który syn krwawych łez przy nim nie wytoczy”.

Czteroprzęsłowy korpus świątyni dzieli się na trzy nawy. Przy filarach od strony prezbiterium po lewej ołtarz Św. Walentego (1725) z figurami ŚŚ. Antoniego Padewskiego, Ignacego Loyoli, Stanisława Kostki oraz zakonnika z barankiem, ołtarz Św. Tomasza (1712) ze ŚŚ. Judą Tadeuszem, Janem Nepomucenem i Kapistronem i ołtarz Św. Mikołaja z obrazami ŚŚ. Franciszka z Asyżu, Antoniego Padewskiego i Jadwigi Śląskiej. Przy filarach po prawej stronie ołtarz Bożego Ciała z figurą Melchizedeka, pierwotnie był to ołtarz Ostatniej Wieczerzy, dalej ołtarz Św. Józefa (1712) i ołtarz Trójcy Świętej z figurami ŚŚ Piotra i Pawła, obrazami Opłakiwanie Chrystusa, Św. Katarzyny i Św. Mikołaja. W nawie głównej przy ołtarzu Św. Tomasza ambona autorstwa Ditlofa Siversa z Lubawy z malowidłami na balustradzie przedstawiających Ewangelistów ŚŚ. Jana, Marka, Mateusza i Łukasza, Ojców Kościoła ŚŚ. Grzegorza, Ambrożego, Hieronima i Augustyna, na zaplecku Bóg Ojciec przemawiający do Św. Piotra, na drzwiach wejściowych ŚŚ. Piotr i Paweł. Baldachim ambony zwieńczony starszą od niej o dwa wieki figura Chrystusa Zmartwychwstałego. Późnorenesansowa empora organowa z początku XVII w. ozdobiony figurą Św. Michała Archanioła. Organy z 1610 r. z figurami Króla Dawida i dwóch aniołów-trębaczy, po renowacji w 1909 przeprowadzonej przez Maxa Terletzkiego i Brunona Goebela z Królewca. Fundatorem organów był wojewoda pomorski Jan Paweł Działyński, on też sfinansował dekorację polichromii nawy głównej, zachowane są też liczne malowidła pochodzące z XIV-XV w. Wśród malowideł znajdują się m. in. sceny: Oblężenie Nowego Miasta przez Szwedów w 1628 r., z Matką Boską i Salomonem, Chrystus nauczający w świątyni z Mojżeszem i Aaronem, Chrystus wręczający klucze Św. Piotrowi, Nauka Dobrego Umierania i Scala Sancta – Chrystus, Matka Boska, Św. Jan Ewangelista i Św. Piotr. Wyjątkowym zabytkiem jest zawieszona w centralnej części kościoła chorągiew pogrzebowa Działyńskiego o wymiarach 7 x 3, 2 m., wykonana po 1643 r. z dwustronnie malowanego czerwonego adamaszku. Tekst zapisany na niej upamiętnia służbę Działyńskiego u polskich królów: Zygmunta III i Władysława IV oraz osiągnięcia wojewody.

W nawie północnej znajdują się późnobarokowy ołtarz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (1702), z figurami ŚŚ. Wawrzyńca i Jerzego, na tabernakulum scena Chrztu Chrystusa w Jordanie, następnie późnogotycki tryptyk Świętej Rozmowy z figurami Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz ŚŚ. Anny, Marty, Barbary i Doroty oraz późnogotycka Grupa Ukrzyżowania z Matką Boską i Św. Janem, zaliczana do najwyższej klasy artystycznej.

W nawie południowej w kaplicy przywieżowej znajdują się cenne zabytki: gotycka, niestety zdekompletowana, grupa rzeźbiarska Dźwiganie Krzyża, z zachowanym jedynie Chrystusem dźwigającym krzyż i Szymonem Cyrenejczykiem pomagającym mu oraz gotycka płyta nagrobna krzyżackiego wójta bratiańskiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w październiku 1392 r. i pochowanego w nowomiejskiej bazylice. Płytę wypełnia postać Liebensteina depczącego lwa w otoczeniu aniołów. W czterech narożnych medalionach wyryte zostały symbole ewangelistów. Od strony prezbiterium nawę otwiera Kaplica Działyńskich, wzniesiona ok. 1600 roku. z barokowym ołtarzem Ukrzyżowania z 1651 r., wykonanego w koncepcji łuku triumfalnego i z rodową kryptą. Przy północnej ścianie kaplicy późnorenesansowy, marmurowy nagrobek wojewody Mikołaja Działyńskiego. XX-wiecznym elementem w kaplicy jest tablica pamiątkowa poświęcona nowomiejskim kapłanom, zamordowanym w obozie koncentracyjnym w Dachau.

- kompozycja łuku tęczowego oraz ołtarz Św. Tomasza jest darem proboszcza Ewertowskiego za ustanie epidemii dżumy

- płyta Kunona von Liebensteina jest jedną z trzech nagrobnych metalowych płyt zachowanych na terenie Pomorza Wschodniego. Pozostałe miasta to Toruń i Braniewo.

- w jednym przęśle nawy południowej zachowało się sklepienie trójpodporowe, pochodzące prawdopodobnie z pierwotnego przesklepienia kościoła

- kościół Św. Tomasza słynie z największego zbioru malowideł ściennych z pierwszej połowy XVII w.

- w kompozycji Dźwiganie Krzyża Szymon Cyrenejczyk jest przedstawiony z siekierą w dłoni, mimo iż nigdzie nie jest identyfikowany z cieślą. Ponadto grupa ta stanowi tzw. negatyw, Chrystus dźwiga krzyż idąc w lewą stronę, co jest bardzo rzadko spotykane

- obowiązuje zakaz zwiedzania podczas mszy, nabożeństw i innych uroczystości kościelnych

- parking dla autokarów 400 m., przy ul. Targowej

- czas zwiedzania ok. 30 min.