Opis zabytku

Bazylika archikatedralna p.w. Wniebowzięcia NMP i Św. Andrzeja Apostoła we Fromborku

Katedrę zbudowano w latach 1329-1388 w stylu gotyckim. Decyzję o budowie ceglanej świątyni w miejsce drewnianej podjął biskup Henryk Wogenap. Najstarszą częścią katedry jest prezbiterium ukończone w 1342 r., ośmioprzęsłowy, trójnawowy, halowy korpus wykończono w 1388 r. Katedrę konsekrował biskup Henryk Sorbom. Późniejsze przybudówki to kaplica Św. Jerzego, zakrystia kanoników, kruchta południowa i

późnobarokowa kaplica Zbawiciela (1732-35) z fundacji biskupa Krzysztofa Szembeka. Kaplica Św. Brunona (1721), z fundacji kanonika Henryka Eulenburga, została rozebrana w 1839 r.

Katedra została złupiona przez wojska polskie w 1414 r., podczas wojny głodowej. W trakcie wojny trzynastoletniej, na wieść o oddaniu Olsztyna Krzyżakom spalono siedziby kanoników. Podczas wojny księżej (1478-79) katedrę zamieniono na stajnię. Pierwotne gotyckie i późniejsze renesansowe wyposażenie archikatedry, łącznie z organami i dzwonami zostało zrabowane przez Szwedów w 1626 r., obecne ołtarze są w większości barokowe. Szwedzi wywieźli też bibliotekę z książkami Kopernika. Szczęśliwym trafem pochód czerwonoarmistów zimą 1945 r. ominął „matkę warmińskich kościołów”. Katedra została podniesiona do godności bazyliki mniejszej w 1965 r. przez papieża Pawła VI. W 2005 r. podczas prac archeologicznych zlokalizowano poszukiwane od wielu lat miejsce pochówku Kopernika przy ołtarzu Św. Krzyża.

Najwcześniej powstało prezbiterium, do którego dostawiono ośmioprzęsłowy korpus świątyni i zakrystię biskupów, wznoszenie zakończyła budowa kruchty zachodniej. W końcu XV w. dostawiono do bryły kaplicę Św. Jerzego i zakrystię kanoników a na początku XVI w powstała kruchta południowa. W latach 1732-35 z fundacji biskupa Krzysztofa Szembeka wzniesiono kaplicę Zbawiciela. Najmłodszą przybudówką jest korytarzyk przy prezbiterium, łączący nawę północną z zakrystią biskupią (1809).

Trójnawowe, halowe wnętrze katedry ozdabiają sklepienia gwiaździste: w prezbiterium czteroramienne, w nawach bocznych sześcioramienne, w nawie głównej ośmioramienne. Bezwieżową bryłę architektoniczną archikatedry flankują cztery ośmioboczne, czterokondygnacyjne wieżyczki zwieńczone wysokimi iglicami, stanowiące jednocześnie klatki schodowe na poddasze, gdzie zachowała się gotycka więźba, nad prezbiterium z 1342 r., nad korpusem nawowym z 1552 r. Reprezentacyjny szczyt zachodni powstał w latach 1370-80. W pięcioprzęsłowym prezbiterium późnobarokowy ołtarz główny Najświętszego Sakramentu (1747-50) z fundacji biskupa Adama Grabowskiego, według projektu Francesco Placidiego, wykonany w Dębniku k/Krakowa z czarnego, białego i różowego marmuru. W ołtarzu obrazy Stefana Torellego z Drezna, przedstawiające Wniebowzięcie NMP i Męczeństwo Św. Andrzeja (1752). Detale rzeźbiarskie ołtarza wykonał Jan Jerzy Meisner z Gdańska a rokokowe srebrne lichtarze i krucyfiks ołtarzowy Jan Gotfryd Schlaubitz, złotnik gdański. Przed ołtarzem w posadzce nagrobne marmurowe płyty biskupów Szymona Rudnickiego, Jana Zbąskiego i Mikołaja Szyszkowskiego. W łuku tęczowym późnogotycki krucyfiks (1510). Na ścianie północnej prezbiterium pozostałości po późnogotyckim malowidle, przedstawiającym Ojców Kościoła. Na sklepieniu polichromia z herbami warmińskim i biskupa Mikołaja Tungena. Neogotycki tron arcybiskupi pochodzi z XIX w. Na południowej ścianie prezbiterium zawieszono gotyckie tondo – epitafium dziekana Bartłomieja Boreschowa (1426), przykład gotyckiego malarstwa tablicowego. Pod tondem barokowa chrzcielnica (1683) z fundacji kanonika Jerzego Wolffa, przy niej płyta nagrobna kantora Jana von Essena. Potężne barokowe stalle przy ścianach prezbiterium z I poł. XVIII w. z intarsjami i inkrustacjami oraz obrazami Św. Piotra i Św. Pawła ufundowane przez biskupów Teodora Potockiego i Krzysztofa Szembeka, wykonane według projektu Krzysztofa Peuckera z Reszla przez Krzysztofa Sandta. Przy ścianie południowej ustawione są neogotyckie stalle z XIX w., przy ścianie północnej manierystyczne stalle psałterzystów (1699), pośrodku prezbiterium dwustronny pulpit kantora. Pod sklepieniami zawieszone są tiara papieska Piusa II i kapelusze kardynalskie biskupów warmińskich Stanisława Hozjusza, Andrzeja Batorego, Jana Olbrachta Wazy, Michała Radziejowskiego, Filipa Krementza i Józefa Glempa i kanoników Christiana von Sachsena i Henryka Gulbinowicza.

W nawie głównej, przed prezbiterium ustawiony jest ołtarz wczesnej mszy Najświętszego Sakramentu, przed nim wmurowana w posadzkę płyta nagrobna biskupa Adama Grabowskiego. Na ścianie zachodniej znajdują się organy autorstwa Daniela Nitrowskiego z Gdańska (1683-84), w obudowie Jerzego Pipera z Lidzbarka Warmińskiego, posiadające 66 głosów. Nawę główną zamyka kruchta zachodnia, w której umieszczono fryz arkadkowy z łacińską inskrypcją informującą o ukończeniu budowy katedry w 1388 r. Znajdują się w niej również dwa portale wykonane z połączenia wapienia gotlandzkiego i sztucznego kamienia, oraz barokowa kropielnica z 1741 r. Przy prezbiterium ustawione są ołtarze: po lewej stronie łuku tęczowego ołtarz prepozycki Św. Stanisława Kostki a po prawej stronie łuku tęczowego dziekański Św. Mateusza, obok którego ustawiona została wykonana z czarnego marmuru potężna rzeźba kardynała Stanisława Hozjusza. Na filarach neogotyckie figury Najświętszej Marii Panny, Św. Piotra, Św. Pawła i Św. Jana.

Nawę południową, od strony prezbiterium rozpoczyna dostawiona kaplica Św. Jerzego z końca XV w., do której prowadzi ostrołukowe wejście zamknięte późnogotycką kratą. Od 1639 r. zwana „kaplicą polską”, biskup Mikołaj Szyszkowski zezwolił na polskie nabożeństwa. Wewnątrz kaplicy znajdują się: barokowy ołtarz Św. Jerzego, epitafium Stefana Sadorskiego, manierystyczna ambona (1669) i niewidoczne, ukryte w narożnej wieżyczce organy chórowe Emanuela Kempera z Lubeki (1935). Przy narożnej wieżyczce marmurowy, barokowy ołtarz Św. Józefa (1713), na ścianie wieżyczki manierystyczne epitafium Łukasza Górnickiego. Przy I filarze marmurowy, manierystyczny kantorski ołtarz Św. Karola Boromeusza i Św. Rozalii, ufundowany przez biskupa Mikołaja Szyszkowskiego w 1640 w podziękowaniu za uratowanie diecezji przed szerzącą się zarazą. Z boku, wykonane z czarnego marmuru i piaskowca epitafium kantora Joachima Pastoriusa Hirdenberga (ok. 1700). Naprzeciw na ścianie XVIII-wieczny obraz olejny Św. Antoni z Dzieciątkiem. Przy II filarze wczesnobarokowy, drewniany, polichromowany ołtarz Św. Tomasza. Z boku późnomanierystyczne epitafium kanonika Wojciecha Jana Działyńskiego. Przy III filarze manierystyczny, drewniany, złocony ołtarz Św. Krzyża (ok. 1639), z warsztatu Michaela Doebella z Królewca. Do filaru dostawiona jest rokokowa ambona (1785), wykonana przez Andrzeja Schmidta z Królewca. Przy IV filarze marmurowy, barokowy ołtarz ŚŚ. Szymona i Tadeusza Judy (1694). Obok na ścianie obraz Procesja Bożego Ciała na Wzgórzu Katedralnym (ok. 1683), namalowany przez Jerzego Pipera z Lidzbarka Warmińskiego. Przy V filarze marmurowy, wczesnobarokowy ołtarz Matki Bożej i Św. Jana Chrzciciela (ok. 1650). W filar wmurowano płytę nagrobną dziekana Stanisława Bużeńskiego, powyżej epitafium kanonika Jana Kazimierza Wołowskiego. Przy ścianie klasycystyczny nagrobek z białego marmuru biskupa Andreasa von Hattena, wykonany w Akwizgranie. Obok niego nagrobek biskupa Krzysztofa Szembeka, fundatora barokowej kaplicy Zbawiciela i Św. Teodora z Amazji (1732-35), dostawionej od południa do korpusu katedry. W kaplicy pochowani zostali biskupi: Krzysztof Szembek, Adam Grabowski, Andreas von Hatten, Josef Geritz, Andreas Thiel i Augustyn Bludau. Dekoracje malarskie wykonał Maciej Mayer z Lidzbarka Warmińskiego. W kaplicy ołtarz Zbawiciela, relikwiarze Samuela Grewego z Królewca i Jana Geesego z Olsztyna. Kaplicę zamyka ręcznie kuta późnobarokowa, żelazna krata (1732) Jana Schwartza z Reszla. Przy VI filarze manierystyczny ołtarz Św. Bartłomieja (1632), obok współczesne popiersie Mikołaja Kopernika. Przy VII filarze barokowy ołtarz Św. Wawrzyńca (1679). W narożu manierystyczne epitafium kanonika Andrzeja Łysakowskiego (II ćw. XVII w.).

Nawę północną od strony prezbiterium rozpoczyna przy narożnej wieżyczce marmurowy ołtarz Św. Antoniego, obok marmurowe, manierystyczne epitafium Pawła Górnickiego (ok. 1640). Przy I filarze marmurowy, wczesnobarokowy ołtarz kustoski Św. Michała Archanioła. Na tym filarze epitafium Mikołaja Kopernika, wykonane z czarnego marmuru na koszt kapituły w 1735 r., poniżej gałązka laurowa z Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie, złożona przez prezydenta Bolesława Bieruta. Z drugiej strony filaru wczesnobarokowe epitafium kustosza Tomasza Trettera i płyta nagrobna kustosza Jana Zachariasza Szołca, naprzeciw na ścianie epitafium proboszcza Adama Konarskiego. Przy II filarze drewniany, manierystyczny ołtarz Św. Anny Samotrzeć (ok. 1639). Przy ścianie katedry późnogotycki poliptyk (1504) biskupa Łukasza Watzenrodego z zapisu testamentowego biskupa Mikołaja Tungena, Madonny Apokaliptycznej z Dzieciątkiem (częściowo zdekompletowany). Przy III filarze drewniany, manierystyczny ołtarz Matki Boskiej Bolesnej (po 1650). Przy IV filarze drewniany, polichromowany i złocony ołtarz Wniebowzięcia NMP (1642). Przy V filarze marmurowy ołtarz Św. Mikołaja (1639), na filarze epitafium kanonika Wawrzyńca Demutha, przed ołtarzem jedyna w katedrze oszklona ława kanonika Rugierrego. Przy ścianie brązowe epitafium biskupa Maksymiliana Kallera. Przy VI filarze drewniany, polichromowany, złocony ołtarz Św. Marcina (1647), w posadzce płyta nagrobna kanonika Fabiana Emericha. Przy VII filarze drewniany, manierystyczny ołtarz Św. Augustyna (ok.1650), z fundacji kanonika Wojciecha Nowiejskiego. Obok ołtarza płyty nagrobne Jana Timmermana, Pawła Płotowskiego i Adalberta Liechtenheina, na ścianie barokowe epitafium kanonika Andrzeja Zagórnego.

Neogotycką polichromię świątyni na zamówienie biskupa Andreasa Thiela wykonał Justus Bornowski z Elbląga. Witraże neogotyckie pochodzą z czterech warsztatów: Adolpha Seilera z Wrocławia, Heinricha Oidtmanna z Linnich, Adalberta Rednera z Wrocławia i Józefa Machhausena z Koblencji.

- w archikatedrze na strychu zachowała się oryginalna więźba dachowa: nad prezbiterium z 1342 r. nad korpusem z 1552 r.

- kaplica Zbawiciela jest otwarta dla zwiedzających jedynie od Wielkiego Piątku do Wielkanocy, kiedy pełni funkcję Grobu Pańskiego

- w latach 90-tych XX w. postanowiono uzupełnić gotycki poliptyk o brakującą figurę Św. Grzegorza wśród Ojców Kościoła. Figura ma rysy prezesa Totolotka, sponsora uzupełnienia ołtarza.

- organy w katedrze są ze sobą połączone. Zasiadanie przy stole głównych organów pozwala na granie również na mniejszych. To połączenie i dobre warunki akustyczne sprawiają wrażenie stereofonii w archikatedrze

- obowiązuje zakaz zwiedzania podczas mszy, nabożeństw i innych uroczystości kościelnych

- ceny biletów 4 i 2 zł, bilety sprzedawane są w kanonii Św. Ignacego

- wstęp dla zwiedzających w godz. 9.00 – 16.00, w niedzielę archikatedra niedostępna dla zwiedzających

- czas zwiedzania ok. 60 min.

- płatny parking przy dworcu kolejowym

- płatne wc na Wzgórzu Katedralnym oraz w Muzeum Mikołaja Kopernika

Wyświetl większą mapę