Opis zabytku

Bazylika p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny - Święta Lipka

Pierwszą kaplicę zbudowano prawdopodobnie w I poł. XV w., zawierała we wnętrzu lipę, jej korona zastępowała dach. Święta Lipka była od początku ważnym miejscem pielgrzymkowym, w 1519 r. boso szedł do niej sam wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern. W 1525 r. doszło do sekularyzacji Prus Krzyżackich, które odtąd jako Prusy Książęce stały się pierwszym na całym świecie państwem luterańskim. Ten sam Hohenzollern, który 6 lat wcześniej pielgrzymował do świętej Lipki nakazał teraz zrąbanie lipy, zburzenie kaplicy i wrzucenie figurki do Jeziora Wirowego. Na miejscu kaplicy postawiono szubienicę dla odstraszenia wiernych. Urzędowo kult Matki Boskiej został zakazany, za przybywanie i modlenie się w Świętej Lipce groziła kara śmierci.

Biskupi warmińscy zawsze podejmowali starania o przejęcie Świętej Lipki, położonej tuż przy granicy Warmii. Przez wiele lat nie udawało się niczego uzyskać. Dopiero w 1603 r. za cenę pozwolenia na sukcesję w Prusach Książęcych brandenburskiej linii Ansbachów, zgodzono się na pierwsze tolerancje wobec katolików. Przywrócenie kultu w Świętej Lipce możliwe było tylko na drodze wykupu z rąk protestantów co nastąpiło w 1617 r. za sprawą sekretarza królewskiego Stefana Sadorskiego. Rozpoczęto odbudowę kaplicy, konsekrowanej w 1619 r. przez biskupa Szymona Rudnickiego. Figurkę Maryi zastąpił obraz Matki Boskiej Śnieżnej, ołtarzu umieszczono również obrazy ŚŚ. Szczepana i Ignacego Loyoli. W 1631 r. kaplicę przekazano w zarząd zakonowi jezuitów.

Rozrastający się ruch pielgrzymkowy wymusił budowę dużego kościoła. Wiosną 1686 r. przystąpiono do budowy. Prace rozpoczęto od wbicia w podmokły grunt olchowych pali i ułożenia na nich dużych kamieni polnych. Kamień węgielny poświęcił kardynał Michał Stefan Radziejowski w dniu 1 listopada 1687 r. Pracami kierował Jerzy Ertli z Wilna. Konsekracji kościoła dokonał biskup Jan Stanisław Zbąski 15 sierpnia 1693 r. W latach 1694-1708 wzniesiono z myślą o pielgrzymach krużganki, okalające całą świątynię z czterema kaplicami w narożach. Wyposażanie kościoła trwało do połowy XVIII w. Dekoracje malarskie kościoła i krużganków wykonał w latach 1722-37 Maciej Jan Meyer z Lidzbarka Warmińskiego. W latach 1722-1909 istniała w Świętej Lipce szkoła muzyczna, uczęszczał do niej mały Feliks Nowowiejski. W 1773 r. papież Klemens XIV zniósł zakon jezuitów, biskup Ignacy Krasicki mianował byłych zakonników księżmi diecezjalnymi. Jezuici powrócili w 1932 r., kiedy papież Pius VII przywrócił zakon do życia. Kościół przetrwał II wojnę światową z niewielkimi uszkodzeniami, ponieważ stał w dolinie a nie na wzgórzu nie wysadzono w powietrze wież. W 1968 r. obraz Matki Boskiej Świętolipskiej został ukoronowany przez prymasa Stefana Wyszyńskiego. 29 maja 1983 r. Jan Paweł II nadał sanktuarium godność bazyliki mniejszej.

Zespół pielgrzymkowy składa się z kościoła, krużganków i klasztoru jezuitów. Kościół jest orientowaną, trzynawową, sześcioprzęsłową konstrukcyjną bazyliką. Wejście główne fasadzie zachodniej ujęte w barokowy portal, flankowane parami niekanelowanych kolumn, w kondygnacji piętra pomiędzy kolumnami podwójne okno chórowe, zakończone łukiem łagodnym, pomiędzy oknami kamienna lipa z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Nad portalem kartusz z łacińską inskrypcją „Domine dilexi decorem domus tuæ” – Panie, umiłowałem piękno domu Twego. 53-metrowe wieże zwieńczone barokowymi hełmami z krzyżami na szczycie ustawione zostały na skrajach fasady. Tarcze zegarowe 3-metrowej średnicy i zegar wykonał w 1740 r. Jan Albrecht z Królewca. W niszach wież na wysokości piętra figury ŚŚ. Ignacego Loyoli i Franciszka Ksawerego. W bocznych niszach figury ŚŚ. Stanisława Kostki i Alojzego Gonzagi. Na gzymsach nad kolumnami w najwyższej kondygnacji figury ŚŚ. Piotra i Pawła, pomiędzy nimi symbol maryjny w glorii, powyżej w zwieńczeniu gloria z „IHS”. Na południowej ścianie bazyliki zegar słoneczny. Krużganki otaczają świątynię ze wszystkich stron. W zachodnim centralnie usytuowana akantowa brama główna autorstwa Jana Schwartza z Reszla, wykuta w latach 1731-33. W zwieńczeniu bramy pozłacana tarcza dotycząca cyklu 44 rzeźb „Rodowód Chrystusa”, ustawionych na szczycie krużganku i w niszach kaplic. Posągi przodków Zbawiciela wykonał ze szwedzkiego piaskowca Krzysztof Perwanger z Tolkmicka, ustawiono je w 1748 r. krużganki w narożach łączą kaplice: w narożu północno-zachodnim kaplica Św. Trójcy, w północno-wschodnim Pokłonu Trzech Króli, w południowo-wschodnim Św. Andrzeja a w południowo-zachodnim Św. Wojciecha. Na dziedzińcu przy kaplicach figury odpowiednio: krucyfiks, Św. Anna, Św. Józef, Maryja Niepokalanie Poczęta. Krużganki w części są pokryte freskami. Budynek klasztoru przylega do krużganka południowego.

Nawa główna i dwuprzęsłowe prezbiterium przykryte jest sklepieniem kolebkowym pokrytym iluzjonistycznymi polichromiami przedstawiającymi wezwania z litanii loretańskiej do Najświętszej Marii Panny. W przęsłach prezbiterium wymalowane są Koronacja Maryi przez Trójcę Świętą oraz wezwanie „Królowo Aniołów” z postaciami archaniołów Michała, Gabriela i Rafała. Na łuku tęczowym na drewnianych płycinach przedstawione jest wezwanie „Królowo Patriarchów” w postaci wizerunków Św. Józefa, Abrahama z Izaakiem, Mojżesza, króla Dawida i Św. Joachima. Z kolei w pierwszym przęśle nawy głównej przedstawione jest wezwanie „Królowo Proroków”. Składa się na nie scena Adoracji Baranka, a za domalowanymi po bokach balkonami stoją prorocy z kagankami w dłoniach. W drugim przęśle „Królowo Apostołów”, kopuła z gołębicą symbolizującą Ducha Świętego, na balkonach Apostołowie, na lewym ŚŚ. Bartłomiej, Andrzej, Piotr, Jakub Starszy i Maciej, na prawym ŚŚ. Szymon, Filip, Paweł, Tomasz i Juda Tadeusz. W trzecim przęśle wezwanie „Królowo Męczenników”, aniołowie z Arma Christi w rękach, na balkonach po lewej ŚŚ. Szczepan, Stanisław, Klemens, Wojciech, Wawrzyniec a po prawej ŚŚ. Maurycy, Sebastian, Wacław, Florian i książę Henryk Pobożny. W czwartym przęśle nad organami „Królowo Wyznawców”, iluzyjna kopuła z wyznawcami, pośród których w towarzystwie m. in. ŚŚ. Heleny, Ignacego Loyoli, Kazimierza, Hieronima, Augustyna, Benedykta, Franciszka z Asyżu Maciej Jan Meyer namalował sam siebie. Na gzymsach ponad iluzjonistycznie pomalowanymi pilastrami i arkadami empor tonda z dziesięcioma postaciami świętych królów. Na ścianach prezbiterium sceny: Sen Św. Józefa, Pokłon pasterzy, Ofiarowanie Jezusa w świątyni i Ucieczka do Egiptu. Pod emporą organową malowidła Protoewangelia i Rodowód Chrystusa.

W prezbiterium 19-metrowy, trzykondygnacyjny ołtarz główny, wykonany przez Krzysztofa Peuckera w latach 1712-14. W centralnej części trzy obrazy: w pierwszej kondygnacji obraz Matki Boskiej Świętolipskiej – Matki Jedności Chrześcijan z 1640 r., namalowany w Wilnie przez Bartłomieja Pensa dla poprzedzającej tę bazylikę kaplicy świętolipskiej. Srebrną sukienkę wykonał Samuel Grew z Królewca. Powyżej cudownego obrazu, kartusz z datami 1619 i 1687, symbolizującymi poświęcenie odnowionej kaplicy oraz wmurowanie kamienia węgielnego pod bazylikę. Nad kartuszem obrazy Piotra Kolberga Nawiedzenie i w górnej kondygnacji Wniebowzięcie. W ołtarzu znajduje się 12 figur. W dolnej kondygnacji ŚŚ. Jan Chrzciciel, Józef, Joachim i król Dawid, w środkowej ŚŚ. Andrzej, Piotr, Paweł i Jan Ewangelista, w górnej zaś ŚŚ. Wojciech, Szczepan, Kazimierz i Zygmunt.

Na chórze 40-głosowe organy Jana Jozuego Mosengela z 1721 r. o brzmieniu romantycznym, przedstawiające scenę Zwiastowania. Stojący na prawej wieżyczce Archanioł Gabriel kłania się stojącej na lewej wieżyczce Maryi, która odpowiada skinieniem głowy. Pomiędzy figurami Gołębica Ducha Św., w promienistej glorii. Elementami ruchomymi także są dzwoneczki carillonu, dwie obracające się gwiazdy oraz trzech aniołków, grających na mandolinie, trąbkach i czterech puttów z dzwonkami.

W nawie głównej znajduje się również, pochodząca z 1728 r. drewniana lipa z metalowymi liśćmi, pomiędzy którymi ustawiono figurkę Maryi z Dzieciątkiem, wykonaną w 1652 r. przez Michała Bartolomowicza z Olsztyna. Naprzeciw lipy ambona z 1700 r., autorstwa Krzysztofa Peuckera, z 14 obrazami ze scenami z Pisma Świętego, namalowanymi w 1725 r. przez Piotra Kolberga.

W przęsłach nawy północnej na sklepieniu freski Sąd Piłata, Dźwiganie Krzyża, Ukrzyżowanie i Zdjęcie z Krzyża, na ścianie zachodniej Cierniem Koronowanie, pod oknami Narodzenie Maryi, Ofiarowanie w świątyni, Zaślubiny NMP, Zwiastowanie, Nawiedzenie, w medalionach cuda świętolipskie. Przy trzech filarach ołtarze: Św. Stanisława Kostki z 1708 r., oraz Św. Józefa i Matki Boskiej Bolesnej, obydwa z 1697 r. a obrazy w nich odpowiednio w 1700 i 1699 r. namalował Marcin Altomonte z Neapolu. Nawę kończy Kaplica Św. Ignacego Loyoli. W ołtarzu obraz Piotra Kolberga Wizja Św. Ignacego, w zwieńczeniu Św. Jan Franciszek Regis. Na sklepieniu fresk przedstawiający klęczącego Św. Ignacego przy Chrystusie Zmartwychwstałym, w narożnikach misjonarze jezuiccy z atrybutami swego męczeństwa. Na ścianie bocznej Św. Ignacy piszący hasło „Ad Maiorem Dei Gloriam” – Na większą Boga chwałę.

W przęsłach nawy południowej na sklepieniu freski Znalezienie Krzyża Świętego, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie i Sąd Ostateczny, na ścianie zachodniej Wniebowzięcie NMP, pod oknami Zaśnięcie NMP, Zesłanie Ducha Św., Opłakiwanie Chrystusa, Chrystus w Ogrójcu i Znalezienie 12-letniego Jezusa w świątyni, w medalionach cuda świętolipskie. Przy trzech filarach ołtarze: Św. Michała Archanioła z 1700 r., autorstwa Krzysztofa Peuckera, oraz Św. Anny i Św. Krzyża z 1698 r., autorstwa Johanna Christopha Doebela z obrazami Marcina Altomontego. Nawę kończy Kaplica Św. Franciszka Ksawerego. W ołtarzu obraz Piotra Kolberga z 1700 r. w zwieńczeniu XIX w. obraz Św. Antoniego. Na sklepieniu fresk przedstawiający klęczącego Św. Franciszka, w narożnikach święci jezuici, misjonarze do Japonii i Chin. Na ścianie bocznej Chrzest hinduskiego księcia, aniołek wskazujący na liczbę 1, 2 mln, podobno tyle chrztów udzielił Św. Franciszek Ksawery.

W czasach krzyżackich w więzieniu kętrzyńskim oczekiwał na wyrok śmierci skazaniec. W noc poprzedzającą osądzenie ukazała mu się Matka Boska, podając klocek drewna lipowego i nóż z poleceniem wystrugania swojej podobizny, obiecując jednocześnie za wyrzeźbienie uwolnienie od kary. Rankiem skazaniec pokazał figurkę sędziom a ci uznali to za cud i uwolnili go. Człowiek ten wracając postawił figurkę na pierwszym napotkanym drzewie lipowym.

Przed lipą dochodziło do cudownych uzdrowień, zwierzęta zaś klękały oddając cześć Maryi. Na wieść o cudach postanowiono przenieść figurkę do kościoła w Kętrzynie. Odbyto uroczystą procesję przenosząc figurkę do głównego ołtarza w kościele Św. Jerzego. Następnego dnia w niewytłumaczalny sposób figurka wróciła na dawne miejsce. Po kilku próbach przenoszenia i ciągłych powrotach figurki na lipę, postanowiono postawić w tym miejscu świątynię.

- Maciej Jan Meyer zginął w Świętej Lipce w 1737 r. Podczas malowania w krużganku północnym sceny walki diabła z aniołem spadł z rusztowania i nie odzyskał przytomności. Meyer namalował w kościele swoje dwa autoportrety, oprócz wizerunku nad organami, umieścił siebie z uczniami na fresku Znalezienie 12-letniego Jezusa w świątyni, w nawie południowej

- W ołtarzu głównym sukienka Samuela Grewa jest większa od obrazu Bartłomieja Pensa, gdyż sam obraz był za mały do przewidzianego przez Krzysztofa Peuckera centralnego miejsca ołtarzowego

- Max Terletzki przeprowadzający w 1905 r. remont organów przykleił figury, unieruchamiając zabytkowy mechanizm. Jezuita Waldemar Strzyżewski w 1970 r. przywrócił możliwość ruchomych pokazów

- Marcin Altomonte był nadwornym malarzem Jana III Sobieskiego, malując głównie sceny batalistyczne. Po śmierci króla w 1696 r. zatrudniony został przez jezuitów do malarstwa sakralnego.

- obowiązuje zakaz zwiedzania podczas mszy, nabożeństw i innych uroczystości kościelnych

- zwiedzanie sanktuarium jest bezpłatne

- prezentacje organowe odbywają się:

maj-wrzesień 9.30, 10.30, 11.30, 13.30, 14.30, 15.30, 16.30 i 17.30, w niedziele i święta 10.30, 12.30, 13.30, 15.30 i 16.30

październik i kwiecień 10.00, 12,00 i 14.00, w niedziele i święta 10.30, 12.30, 13.30, 15.30 i

tylko w kwietniu dodatkowo o 16.30

od listopada do marca z wyjątkiem czwartku prezentacje tylko dla grup zorganizowanych po wniesieniu ofiary w wysokości co najmniej 100 PLN

- sanktuarium posiada trzy płatne parkingi,: przy wylocie na Kętrzyn, przed sanktuarium i nad Jeziorem Dejnowa, przy wyjeździe na Reszel

- sanktuarium posiada płatne WC przy Domu Pielgrzyma w cenie 1, 50 PLN lub 0,50 €

- czas zwiedzania ok. 60 min + 20 min. prezentacji organowej

- możliwość noclegu przy sanktuarium zapewnia Dom Pielgrzyma, posiadający 85 miejsc noclegowych

Wyświetl większą mapę