Opis zabytku

Katedra p.w. Św. Mikołaja z Miry w Elblągu

Początki kościoła zapisane zostały w akcie lokacyjnym Elbląga z 10 kwietnia 1246 r. Świątynię zaczęto wznosić równolegle z założeniem miasta, nadając wezwanie Św. Mikołaja, patrona kupców i żeglarzy, najważniejszych zawodów w Elblągu. Pierwszym proboszczem elbląskiej fary został Gotfryd, z woli misyjnego biskupa Prusów Chrystiana. Pierwszy etap budowy ukończono w 1284 r. Początkowo świątynia miała postać niskiej trójnawowej, pięcioprzęsłowej hali z dwuprzęsłowym prezbiterium otoczonej zewnętrznymi przyporami. Wnętrze zdobiły sklepienia krzyżowo-żebrowe. Od zachodu dostawiono wieżę. Wejścia usytuowano od północy, południa i zachodu. Z tej pierwotnej bryły zachowały się fundamenty kamienne, podwójne okno w ścianie wschodniej oraz portal północny, podwójny, utworzony przez trzy kolumny z wapienia, zwieńczony dwoma ostrymi, profilowanymi łukami, uformowanymi z zielono i żółto szkliwionych cegieł. Dodatkową oprawę architektoniczną tworzą pionowo biegnące płytki ceramiczne, ażurowe i przedstawiające groteskowe postacie ludzi i zwierząt. Portal prowadzi do przedsionka, w którym znajduje się drugi portal wykonany ze szkliwionych kształtek. W starej zakrystii, dawnej kaplicy mariackiej zachowały się sklepienia gwiaździste. Drugą fazę budowy kościoła rozpoczęto w 1335 r. Podwyższono i poszerzono prezbiterium, wydłużono nawy boczne, szczyt od rynku ozdobiono ostrołukowymi oknami i blendami. Około 1355 r. podniesiono nawę główną do wysokości prezbiterium. W latach 1380-1428 podwyższono i poszerzono nawy boczne. Nawę południową przedłużono budując zakrystię z emporą. Po 1422 r. postawiono dwie, niezachowane do dziś boczne wieże. Po 1466 r. podniesiono nawy boczne do wysokości nawy głównej, przywracając tym samym halowość świątyni. W 1494 r. wykonano częściowo sklepienie. Dwuprzęsłowa empora śpiewacza, zwana dziecięcą znajdowała się na przedłużeniu nawy południowej przy chórze. Dwa pomieszczenia empory południowo-wschodniej mieściły bibliotekę i salę sądową i miały bezpośrednią komunikację ze Starym Rynkiem schodami wykonanymi w grubości muru. Pod koniec XV w., po podwyższeniu nawy północnej, w północno-wschodnim narożniku rozpoczęto wznoszenie górnej kaplicy. Okna nowej kaplicy i okna naw bocznych otrzymały zwieńczenie w ośli grzbiet. W 1598 r. rozpoczęła się przebudowa wieży, dach nakryto renesansowym hełmem.

Zgodnie z przywilejem Kazimierza Jagiellończyka z 1457 r. obsada proboszcza elbląskiej fary należała do wyłączności króla. Wyposażenie kościoła zostało zniszczone w 1573 r. po chwilowym przejęciu kościoła przez protestantów. W XVII w. wymieniono gotyckie ołtarze na barokowe. Posłużyły ledwie dwu pokoleniom elblążan, zanim doszło do tragedii.

26 kwietnia 1777 r. w godzinach przedpołudniowych, w trakcie burzy śnieżno-gradowej w wieżę uderzył piorun. Najpierw zapaliły się belki i deski, hełm wieży spadł na dach kościoła, płomienie pokryły całą połać dachu. Następnie ogień wdarł się przez drzwi wieży do wnętrza kościoła, paląc doszczętnie chór wraz z organami. Na koniec runął dach uszkadzając sklepienia. Pożar rozprzestrzeniając się przeniósł się na ratusz. Z wnętrza kościoła szczęśliwie udało się uratować najcenniejsze elementy wyposażenia. Akcję gaśniczą utrudniał silny wiatr

rozwiewający strumienie, płynące z pompy zainstalowanej w wieży. Rada Miejska w dniu 4 lipca 1777 r. poleciła rozebranie nadpalonych szczytów, zachowanie sklepień, wzniesienie ogrodzenia wokół kościoła i zabezpieczenie ołtarzy. Do 1786 r. istniał prowizoryczny dach, przez uszkodzone sklepienia przesiąkała woda, niszcząc ołtarze. Magistrat podjął decyzję o rozbiórce wież, sklepień i obniżeniu naw o 6 metrów. W tym czasie runęło sklepienie nad prezbiterium niszcząc całkowicie ołtarz główny, zaprojektowany przez Krzysztofa Perwangera z Tolkmicka w 1754 r. i wykonany przez Joachima Lindenberga z Fromborka. Jego kopię wykonał Beniamin Schultz z Reszla, która stała w świątyni do 1945 r. Perwanger był tez autorem ołtarza Św. Michała również zniszczonego w 1945 r. Prace renowacyjne przyniosły podłogę z desek, ławki, ambonę i trzy ołtarze boczne, poskładane z zachowanych części dawnego wyposażenia. W 1803 r. proboszcz sprzedał kilkanaście srebrnych figur, monstrancji i kielichów, aby przyspieszyć całkowite odbudowanie świątyni. Po odbudowie w kościele rozpięto rzadko spotykane sklepienia żagielkowe. Podczas wizyty Napoleona zabrano z kościoła baldachim do ozdoby cesarskiego tronu na balu. Jeńcy napoleońscy zamknięci w kościele zdewastowali naprawiane wyposażenie. Proboszcz August Zagermann w latach 1905-06 odbudował kościelną wieżę z neorenesansowym, smukłym hełmem o wysokości 97 m. Podczas II wojny światowej kościół spłonął w dniu 2 lutego 1945 r., w wyniku ostrzału artyleryjskiego Elbląga, pozostał jedynie wypalony korpus a definitywnie przepadły sklepienia. W 1948 r. przeprowadzono odgruzowanie wnętrza kościoła. W latach 1948-50 wyremontowano dolną część wieży i umieszczono na niej trzy dzwony ze zburzonego kościoła Św. Anny, ponadto wylano betonowy strop nad świątynią, a ze spalonego kościoła w Fiszewie przetransportowano gotycki ołtarz. Organy wyremontowano we Włocławku w zakładzie Zygmunta Pietrzaka i od 1955 r. znów grają w kościele. Kościół Św. Mikołaja został wpisany do rejestru zabytków w 1959 r. W latach 1961-63 odbudowano hełm wieży i uzupełniono braki cegieł. Hełm został pokryty blachą ocynkowaną, miedziany pozostał jedynie fragment zwieńczenia wieży, pokryty grynszpanem. W 1966 r. zamówiono w Szydłowcu marmur na nową posadzkę, z 11 płyt marmuru Biała Marianna wykonano ołtarz główny. Budowę prezbiterium ukończono w 1967 r. Od 1972 kolejne prace regotyzacyjne oraz dalszy montaż nowych witraży. W wyniku reorganizacji wewnątrzkościelnej w 1992 r., kościół Św. Mikołaja stał się katedrą nowoutworzonej diecezji elbląskiej, podległej metropolii warmińskiej. 6 czerwca 1999 r. papież Jan Paweł II, podczas pielgrzymki odprawił w Elblągu mszę polową, jego pomnik znajduje się przy południowej ścianie świątyni. Od 25 marca 2000 r. Sanktuarium Krzyża Świętego.

Katedra jest trójnawową, pięcioprzęsłową halą bez wydzielonego prezbiterium z trzema kaplicami w nawach bocznych i dostawioną do świątyni od zachodu 97-metrową wieżę. W przęśle prezbiterium w nawach bocznych kaplice na emporach. Katedra jest nakryta betonowym stropem, w nawie bocznej zamarkowane sklepienie kolebkowe, jedynie w zakrystiach zachowały się gotyckie sklepienia gwiaździste. Od północy i południa do korpusu przylegają kruchty.

W prezbiterium ołtarz główny tworzą gotycka Grupa Ukrzyżowania, z Matką Boską i Św. Janem, ufundowana wraz z figurami 12 Apostołów w latach 1400-14 przez proboszcza Mikołaja Wulsacka oraz tabernakulum umieszczone w ostrołukowej niszy, w kompozycji wykonanej w 2006 r.. Po lewej stronie tron biskupów elbląskich, po prawej zawieszony na wschodniej ścianie obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Na filarze II lewym portret papieża Jana Pawła II.

W nawie głównej na ceglanych ośmiobocznych filarach gotyckie XV-wieczne figury Apostołów, stojące na kamiennych konsolach. Ponad nimi herby miast diecezji elbląskiej: Elbląga, Kwidzyna, Malborka, Prabut, Pasłęka, Morąga, Nowego Stawu, Nowego Dworu Gdańskiego, Iławy, Susza, Dzierzgonia, Miłomłyna, Sztumu i Stegny. Na filarze IV lewym jest zawieszona manierystyczna ambona z 1588 r., autorstwa Jakuba Frecha, z reliefami ewangelistów ŚŚ. Mateusza i Łukasza,. Pochodzi ona z fundacji protestantów i została przeniesiona z kościoła podominikańskiego. Na zaplecku ambony tablice z Dziesięcioma Przykazaniami. Na emporze organowej prospekt organowy, który przed II wojną światową stanowił wyposażenie kościoła w Nowem. W kruchcie zachodniej dwie uszkodzone płyty nagrobne.

Nawę północną przy prezbiterium otwiera wczesnorenesansowy pentaptyk Bractwa Czeladników Szewskich z 1520 r. Przy drzwiach do zakrystii, obok empory zawieszone na filarze manierystyczne epitafium burmistrza elbląskiego Walentego Boedeckera (1575-92), wypełnione obecnie w części centralnej portretem kardynała Stanisława Hozjusza, biskupa warmińskiego. Po bokach alegoryczne figury Iustitia i Prudentia. Pod obrazem inskrypcja z Księgi Ezechiela. Powyżej obrazu sentencja „Mors Spes Altera Vitae”. Epitafium wieńczy kościotrup i tondo z kobietą i czwórką dzieci.

W pierwszej kaplicy w nawie północnej późnogotycki ołtarz Pokłonu Trzech Króli, z początku XVI w., autorstwa Schofstaina, który podpisał się na wyłogu rękawa klęczącego przed Maryją z Dzieciątkiem Melchiora. W scenie w retabulum występują ponadto Św. Józef, Kacper i Baltazar oraz dwaj pasterze wyglądający z okna i głowa końska. Na skrzydłach sceny: Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Nawiedzenie i Obrzezanie Dzieciątka Jezus. W predelli relikwiarze hermowe Czterech Dziewic Głównych: Św. Marii Magdaleny, Św. Doroty, Św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Św. Barbary. W zwieńczeniu figura Św. Jana Chrzciciela. Dzieło Schofstaina wykazuje znajomość warsztatu Wita Stwosza, niewykluczone, że był jego uczniem w Krakowie.

Przed ołtarzem w posadzce płyta nagrobna z majuskułowym napisem, elbląskiego kupca i patrycjusza Johanna Grollego z ok. 1335 r., która jest najstarszym zabytkiem w katedrze. Wykonana została z wapienia gotlandzkiego. Na płycie stoi gotycka chrzcielnica z 1387 r. Kielichowata, wykonana z brązu, pochodzi z warsztatu elbląskiego mistrza Bernhausera, z fundacji burmistrza Gerharda i proboszcza Johanna Dumlingburga. Czaszę podtrzymuje osiem leżących lwów, na których grzbietach spoczywa ośmioboczny nodus, na którym wyrzeźbiono ośmiu proroków. Również ośmioboczna czasza chrzcielnicy podzielona jest na pola za pomocą palmet i zawiera sceny: Zaślubiny Marii, Zwiastowanie, Nawiedzenie, Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Ofiarowanie w świątyni, Chrzest Chrystusa, Chrystus i Maryja w majestacie. Przykrywa chrzcielnicy zaginęła po pożarze w 1777 r.

W środkowej kaplicy późnobarokowy ołtarz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z 1785 r. Obraz ołtarzowy flankowany jest przez dwie pary kręconych kolumn, po bokach ołtarza ażurowe uszaki. W predelli pod kolumnami główki aniołków. W zwieńczeniu Znak Maryjny w ozdobnym kartuszu z motywami roślinnymi i główką aniołka.

W kruchcie północnej znajduje się przeniesiona tam w 1926 r., Grupa Ukrzyżowania z Matką Boską i Św. Janem, wykonane z powulkanicznego tufu, poniżej płaskorzeźba Złożenie do grobu. Po drugiej stronie tablica pamiątkowa goszczących w Elblągu królów polskich: Kazimierza Jagiellończyka (1454), Jana Olbrachta (1484, 1495), Aleksandra (1504), Zygmunta Augusta (1552), Stefana Batorego (1577), Zygmunta III Wazy (1584, 1623), Władysława IV (1636), Jana Kazimierza (1651), Augusta II (1703) i Stanisława Leszczyńskiego (1704, 1705), z dodaną pamiątką wizyty Jana Pawła II (1999).

W ostatniej kaplicy nawy północnej neogotycki ołtarz Ukrzyżowania z 1913 r., wyrzeźbiony na zlecenie cesarza Wilhelma II, a przeniesiony z kościoła w Kadynach. W retabulum Grupa Ukrzyżowania z Maryją podtrzymywaną przez Św. Jana i klęczącą Św. Marią Magdaleną. Na skrzydłach sceny Dźwiganie Krzyża i Zdjęcie z Krzyża. W zwieńczeniu sześć oślich grzbietów wypełnionych maswerkiem. W kaplicy także tablica pamiątkowa Towarzystwa Miłośników Lwowa, Wilna, Grodna i Ziemi Wołyńskiej, poświęcona męczeństwu i śmierci kresowiaków poniesionej z rąk niemieckich i radzieckich. Obraz Bł. Doroty z Mątowów z klepsydrą i Najświętszym Sakramentem, pomezańskiej mistyczki i pustelniczki, która dobrowolnie dokonała żywota, zamurowana w małej celi w katedrze w Kwidzynie. Bł. Dorota jest patronką Pomorza.

W filarze narożnym katedry wnęka z relikwiarzem katyńskim, powyżej obraz ks. Jerzego Popiełuszki. Na ścianie zachodniej świątyni, nad konfesjonałem obraz Chrystusa z 1877 r., autorstwa Lonisa z Gdańska. Po lewej stronie tablica pamiątkowa Sybiraków Ziemi Elbląskiej. Po prawej stronie obrazu tablica pamiątkowa Armii Krajowej.

Na zamknięciu nawy południowej przy prezbiterium ponadnaturalnych rozmiarów gotycka statua Św. Mikołaja, wyrzeźbiona na przełomie XIV/XV w., z fundacji proboszcza Wulsacka. Obok patrona świątyni gotycki relikwiarz Krzyża Świętego z I poł. XV w., czczony w katedrze od 1454 r. Obok prezbiterium obraz Mikołaja Kopernika, autorstwa Józefa Łapińskiego z Elbląga, przedstawiający kanonika na tle Układu Słonecznego z renesansową panoramą Elbląga w dolnej części obrazu.

W nawie południowej w pierwszej Kaplicy późnogotycki ołtarz Cechu Słodowników z 1511 r. W retabulum ołtarza figury Madonny z Dzieciątkiem, Św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Św. Barbary. Ich mocno wijące się sfałdowane szaty nawiązują do technik ich przedstawiania stosowanych przez Wita Stwosza. Na skrzydłach obrazy tablicowe ze scenami: Adoracja Dzieciątka, Mała Rodzina, Męczeństwo Dziesięciu Tysięcy Chrześcijan i Męczeństwo Św. Urszuli z Towarzyszkami. Na zamknięciach skrzydeł niewidoczne sceny: Pokłon Trzech Króli, Adoracja Marii w wieńcu różańcowym, Męczeństwo Św. Katarzyny, Uczta u Szymona, Modlitwa w Ogrójcu, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Sąd Ostateczny, Boże Narodzenie, Jezus uciszający burzę, Ofiarowanie Marii w świątyni i Zaślubiny Marii. W przedstawieniu Marii w wieńcu różańcowym, dziesiątki różańca z kwiatów róż, przerwane medalionami z Pięcioma Ranami Ukrzyżowanego Chrystusa. Madonnę adorują: papież, kardynał, biskup, król, rycerz krzyżacki, brat Zakonu i mieszczanie. Przedstawienie to dowodzi wczesnego upowszechnienia się w mieście modlitwy różańcowej, za sprawą dominikanów. W predelli niekompletne hermy relikwiarzowe.

W środkowej kaplicy dawny ołtarz główny z kościoła dominikanów z lat 1500-11. W retabulum figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Św. Marii Magdaleny i Św. Barbary. W predelli olejny obraz Ostatnia Wieczerza z 1681 r. W skrzydłach płaskorzeźbione sceny: Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Boże Narodzenie, Koronacja Maryi w Niebie.

W kruchcie południowej, stanowiącej codzienne wejście stoi kamienna kropielnica. Na filarze obok kruchty wisi obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej.

W ostatniej kaplicy późnogotycki ołtarz Bractwa Przewoźników Wiślanych z 1511 r. W retabulum Maryja z Dzieciątkiem i Św. Józef przyjmujący Pokłon Trzech Króli, ponadto wznoszący się aniołek i dwie głowy końskie. Ołtarz reprezentuje rzadkie przedstawienie Pokłonu Trzech Króli z Madonną spoczywającą na łożu. Jest to reminiscencja lokalnej sztuki krzyżackiej, pozostającej pod wpływami czeskimi. Kwatery skrzydeł wypełniają figury 12 Apostołów.

Na ścianach i filarach są ponadto zawieszone skrzydła ze zniszczonych dawnych ołtarzy elbląskiej fary.

Witraże kościelne wykonane zostały w latach 1969-89, w pracowni Leonarda Brzezińskiego w Szamotułach według projektów Zdzisława Kulikowskiego z Torunia. Jeden z nich, małe okno nad drzwiami w wieży pochodzi z fundacji Rity i Alfonsa Steffenów z Freiburga, dawnych elblążan.

- podczas sprawowania urzędu przez pierwszego biskupa Warmii – Anzelma, w związku z jego stałym rezydowaniem w Elblągu kościół Św. Mikołaja pełnił nieformalną funkcję katedry warmińskiej

- w 1945 r. prezydent Elbląga Jerzy Skarżyński zadecydował o zburzeniu wieży kościoła Św. Mikołaja. Zaprotestował przeciwko temu radziecki wojskowy komendant miasta ppłk. Jurij Nowikow, z wykształcenia architekt, który docenił walory historyczne. Nie przeszkadzał mu jednak fakt zburzenia miasta w 90% przez jego podwładnych.

- 20 maja 1504 r. w kościele przebywał Mikołaj Kopernik, w 1971 r. proboszcz ks. Józefczyk podjął starania o umieszczenie na ścianie zakrystii tablicy pamiątkowej. Komunistyczne władze Elbląga nie wyraziły na to zgody, więc zawieszono w świątyni jedynie obraz astronoma,

- na wschodniej ścianie wieży widać ślad po poprzedniej wysokości dachu, sprzed pożaru z 1777 r.

- zwiedzanie katedry jest bezpłatne

- obowiązuje zakaz zwiedzania podczas mszy, nabożeństw i innych uroczystości kościelnych

- parking dla autokarów 500 m przy hotelu PTTK

- czas zwiedzania ok. 30 min

Wyświetl większą mapę